Drapieżnik, kto to taki?

Grubodziób.
Czy właściciel takiego dzioba preferuje twarde ziarna
czy delikatne komary?

Prowadząc zajęcia związane ze zwierzętami należy zwrócić uwagę uczniów, że kształt ciała obserwowanego zwierzęcia (w tym wypadku dowolnego ptaka drapieżnego zamieszkującego śląskie mokradła) może być dla nas wskazówką, pomagającą ustalić, jaka jest rola tego zwierzęcia w ekosystemie, jakie jest główne źródło jego pożywienia, a nawet metoda łowiecka. Wyciąganie wniosków w oparciu o obserwację nazywamy dedukcją (przykład: detektyw Sherlock Holmes) i możemy się jej nauczyć poprzez dokładne przyglądanie się zwierzętom i równoczesne zadawanie pytań, na które staramy się znaleźć odpowiedź.

Kreci korytarz z widoczną na samym dole spiżarką

Pierwszym etapem jest ustalenie, czym właściwie jest drapieżnik? (odp. Zwierzę, które poluje na inne zwierzęta i je zjada). Dzieci, poproszone o podanie przykładu drapieżnika najczęściej podają zwierzęta duże, silne i zwyczajowo kojarzone z tym typem zwierząt (wilk, pantera, lew, rekin, tyranozaur). Technicznie rzecz biorąc drapieżnikiem jest jednak każde zwierzę, polujące i zjadające inne zwierzę, a więc również zwierzęta małe, niepozorne i powszechnie uznawane za sympatyczne, np. kret, biedronka, bocian, wróbel. Żywią się one bowiem innymi żyjącymi istotami. Drapieżnik nie musi więc być ogromny i muskularny.

Podróżniczek

Większość ptaków w gablocie muzealnej to drapieżniki, np. wąsatka czy podróżniczek to ptaki polujące na owady. Nas jednak interesują dzisiaj większe drapieżniki, ponieważ mają ciekawy sposób zdobywania pożywienia. Jeśli dobrze się przyjrzymy i zastanowimy, będziemy w stanie samodzielnie to odkryć.

1. Kormoran.

W pierwszej kolejności ustalamy, na co kormoran będzie polował. Robimy to w pięciu prostych krokach:

• Czy to duży, czy mały ptak? (duży).
  

  

  Kormoran

• Czy w takim razie możemy podejrzewać, że będzie ptakiem owadożernym? (nie – musiałby polować na komary cały dzień, żeby się najeść).
• Co w takim wypadku będzie jadł, skoro żyje na mokradłach, gdzie jest dużo wody? (ryby)

• Skoro wiemy, że kormoran jest duży, to czy naje się małą/średnią/dużą rybką? (dużą)
• Zastanówmy się, czy duże ryby mieszkają tam, gdzie jest płytko, czy raczej na większych głębokościach? (tam, gdzie głęboko).

Po ustaleniu, czym żywi się kormoran, możemy przejść do próby ustalenia, w jaki sposób zdobywa swoje pożywienie. Od razu możemy odrzucić, że używa narzędzi (wędka, sieć). Wykluczamy również czekanie na moment, aż ryba wyskoczy z wody (między wyskoczeniem z wody, a pluskiem mija bardzo mało czasu. Prawdopodobieństwo, że kormoran w tym krótkim momencie zdąży zauważyć rybę, dolecieć do niej i ją złapać jest praktycznie zerowe, dlatego odrzucamy tę możliwość). Wiemy, że jest drapieżnikiem, dlatego możemy odrzucić teorię, że wyłapuje ze zbiornika martwe ryby lub wyjada resztki innym ptakom. Pozostaje tylko jedna możliwość – kormoran nurkuje. Możemy przyjrzeć się naszemu kormoranowi, jego kształt ciała pomoże nam ustalić, czy ta teoria jest prawdziwa. Ustalamy to razem w następujących krokach:

• DZIÓB: Jak wygląda dziób kormorana? (długi, zakrzywiony, „z haczykiem”). Po co mu ten „haczyk”? (kormoran łowi duże ryby, które mają dużo siły. Zakrzywiony dziób lepiej utrzyma upolowaną rybę i pozwoli zabrać ją na powierzchnię).
• SKRZYDŁA: czy są duże czy małe? (duże). Czy będą sprawiać problem pod wodą? (rozłożone tak, dlatego kormoran je składa i przyciąga mocno do siebie). Jaki będzie miał wtedy kształt? (wydłużony i opływowy, jak torpeda albo pływak płynący strzałką – warto odwołać się do pływackich doświadczeń uczniów i zapytać, w jakiej pozycji płynie się szybciej: deską, żabką czy strzałką? Dokładnie tę samą technikę stosuje kormoran, składając skrzydła i wyciągając daleko szyję).
• NOGI: skoro skrzydła nie są używane pod wodą, to co służy kormoranowi za „napęd”? (nogi). Żeby jednak szybko pływać potrzebuje mieć coś między palcami – co to może być? (błona). Do czego ona służy? (do szybkiego pływania – tak jak w przypadku kaczek albo żab).

Kormoran suszący skrzydła

Zbierając w całość zdobyte informacje wiemy już, że kormoran to duży ptak, który żywi się dużymi rybami, mieszkającymi głęboko w wodzie. Poluje na nie nurkując. Pomagają mu w tym nogi z błonami pławnymi, które pozwalają mu się przemieszczać pod wodą. Skrzydła przyciąga do siebie, by mieć bardziej opływowy kształt i w ten sposób szybciej pływać. Znalezioną rybę chwyta swoim zakrzywionym dziobem, który uniemożliwia rybie ucieczkę. Po złapaniu ryby kormoran wypływa i na powierzchni zjada swoją ofiarę.

Czy inne ptaki (drapieżniki mieszkające na mokradłach) będą stosowały dokładnie tą samą metodę łowiecką? (nie – różnią się od kormorana kształtem ciała i wielkością, więc nie możemy zakładać, że będą robić dokładnie to samo, co kormoran).

2. Rybitwa

Rybitwa

Drugim analizowanym przez uczniów drapieżnikiem jest rybitwa. Najpierw w pięciu krokach ustalamy, co będzie jej głównym pożywieniem.

• Jak sama nazwa wskazuje poluje głównie na ryby.
• Czy będzie polować dokładnie tak samo, jak kormoran? (nie. Jest innej budowy, przede wszystkim jest mniejsza. Wiemy więc, że nie upoluje tak samo wielkiej ryby, jak kormoran).
• Rybitwa jest raczej duża czy mała? (mała)
• Skoro tak, to na jakie ryby będzie polować – małe, średnie, duże? (małe).
• Zastanówmy się, gdzie mieszkają małe ryby? (tam gdzie płytko – cieplej, łatwiejszy dostęp do pokarmu i mniejsze zagrożenie ze strony dużych ryb).

Wiemy już co będzie głównym pożywieniem rybitwy. Poza ustalić jak będzie wyglądała jej taktyka łowiecka.

• Czym rybitwa będzie łapała ryby? (dziobem – łapki są wyposażone w płetwy i są mniej chwytne). Dlaczego dziób nie ma „haczyka”? (rybki są małe i łatwe do łapania – rybitwa nie potrzebuje więc dodatkowej pomocy w utrzymaniu ryby w dziobie, poza tym prawie od razu ją połyka).
• Jak wyglądają skrzydła rybitwy? W porównaniu do jej ciała są duże czy małe? (duże). Czy dobrze się będzie na nich latało? (tak).

W tym miejscu warto uczniom wyjaśnić różnicę między lataniem a szybowaniem. (Dobrym przykładem wyjaśniającym różnicę jest odwołanie się do ich własnych doświadczeń z jazdą na rowerze – jazda, kiedy kręcimy nogami jest jak latanie, bo do utrzymania się w ruchu potrzebujemy siły własnych mięśni. Jeśli jednak się rozpędzimy i przestaniemy kręcić nogami to nie zatrzymamy się gwałtownie ani się nie wywrócimy, tylko będziemy bez wysiłku jechać siłą rozpędu. Podobnie wygląda szybowanie. Można również przywołać przykład papierowego samolotu – czy on lata, czy może jednak szybuje?).

• Wiemy już że duże skrzydła małej rybitwy świetnie nadają się do szybowania. Jak jednak wynajduje swoją ofiarę? (wypatruje podczas lotu, po czym nurkuje w powietrzu i wyciąga rybę dziobem spod powierzchni).

3. Czapla

• Czy jest podobna do rybitwy lub kormorana? (nie. Dlatego możemy odgórnie założyć, że nie
  

  

  Czapla biała
  

  będzie polować tak jak te dwa gatunki ptaków). Jakie możemy znaleźć potwierdzenie? (jest większa niż rybitwa, więc nie możemy założyć, że będzie w stanie długo i bez wysiłku szybować nad wodą. Ma długie nogi bez błony pławnej, więc nie będzie nurkować jak kormoran).

Mając już te informacje pora ustalić, co będzie podstawą pożywienia czapli oraz jak będzie wyglądała jej metoda łowiecka. Pomocne będzie odwołanie się do skojarzenia:

• do jakiego innego ptaka jest podoba czapla? (do bociana).
• Na co i w jaki sposób polują bociany? (na żaby, jaszczurki, myszy i duże owady, chodząc po łące i wyciągając je z trawy za pomocą ruchliwej szyi i długiego, mocnego dzioba). Ponieważ czapla jest tak bardzo podobna do bociana, możemy założyć, że będzie stosować podobną metodę (giętka, długa szyja pomaga przy wypatrywanie ofiary, którą potem wyciąga się długim dziobem).
• Ale gdzie mieszka czapla? (na mokradłach. Dlatego będzie się żywiła tym, co tam mieszka – rybami, ślimakami wodnymi, wodnymi płazami, większymi owadami).

Tutaj płynnie przechodzimy do kolejnego zagadnienia, jakim jakim jest kamuflaż – w tym calu zwracamy uwagę uczniów na nogi czapli:

• Jak wyglądają? (długie, cienkie, żółto-brązowe).
• Co przypominają? (Trzciny, patyki).
• Po co natura dała czapli nogi, które wyglądają jak trzciny? (dla zmylenia ryb. Jeśli czapla stanie przy brzegu, między prawdziwymi trzcinami, ryby nie zauważą obecności drapieżnika).
• Jak nazywamy takie znikanie/udawanie czegoś? (kamuflażem).

W tym miejscu warto przytoczyć przykład kameleona, jako mistrza kamuflażu. Kameleon zmienia kolor swojego ciała, ale w ściśle określony sposób – próbuje zbliżyć się barwą do koloru otoczenia, żeby „zniknąć”. Ma to dwie funkcje: 1) kameleon jest niewidoczny dla drapieżników, które w innym wypadku mogłyby go z łatwością zobaczyć i zjeść; 2) kameleon jest niewidoczny dla owadów, na które poluje za pomocą długiego języka. W innym wypadku owady zauważyłyby kameleona i nie podeszły wystarczająco blisko, by dać mu się złapać.

Czapla stosuje kamuflaż w tym drugim użyciu – jej nogi pozwalają jej wtopić się w tło i łatwiej polować na ryby. Ale niektóre ptaki używają kamuflażu w pierwszym rozumieniu.

4. Ślepowron

Ślepowron

Ślepowron

Ciągniemy temat kamuflażu. Pomoże nam w tym eksperyment – którego ptaka lepiej widać na gałęzi? Biało-czarno-szarego, czy brązowego? (brązowego). Ale wbrew pozorom oba ptaki to ślepowrony! W takim razie dlaczego ptaki z tego samego gatunku mają różne ubarwienie?

Zwykle u ptaków dominuje silne rozróżnienie ze względu na płeć. Samce (panowie) mają piękne, kolorowe pióra, którymi zwracają uwagę partnerek. Samice (panie) zwykle mają pióra w kolorach neutralnych i ziemistych – brązowe, szare, bure. Dlaczego? (Pozwala im to lepiej się ukryć przed drapieżnikami. To samice składają i wysiadują jaja, dlatego używają kamuflażu).

U ślepowrona powyższa zasada się nie sprawdza – zarówno samce jak i samice mają pióra biało-czarno-szare. Kim więc jest brązowy ślepowron? (pisklę). Dlaczego pisklę jest brązowe, w przeciwieństwie do swoich rodziców? (pisklę nie potrafi jeszcze latać, więc nie może uciec ewentualnemu drapieżnikowi. Brązowe upierzenie to kamuflaż, który pozwala pisklakowi się ukryć – jeśli nie będzie się ruszać, będzie wyglądać jak kawałek gałęzi).

5. Bąk

Bąk

Prawdziwym mistrzem kamuflażu na naszych mokradłach jest ptak bąk. Niezwykle trudno go zobaczyć, nawet wiedząc, że mieszka gdzieś w pobliżu. Bardzo dobrze go jednak słychać – nazwa bąk pochodzi od głośnego dźwięku, jaki wydaje ten ptak (słychać go w promieniu nawet 4 km!). A czy my po dźwięku jesteśmy w stanie odgadnąć, jak wygląda jakieś zwierzę? (tak).

Eksperyment 1, z butelkami: mamy do dyspozycji dwie butelki z długimi szyjkami, jedną małą, drugą dużą. Czy dmuchając w nie wydobędziemy ten sam dźwięk? (nie). Czym będą się różnić (jeden będzie wysoki, drugi niski. Zasada: mała butelka = wysoki dźwięk, duża butelka = niski dźwięk). Czy ta zasada sprawdza się tylko na butelkach i instrumentach muzycznych, czy w przyrodzie też? (tak, w przyrodzie też. Przykładem może być ryk lwa i piski myszy lub wróbla).

Eksperyment 2, z instrumentem (patrz zajęcia „śpiew ptaków” ): mamy do dyspozycji instrument złożony z dowolnej rury o średnicy 3-5 cm, rękawiczki i słomki, połączonych taśmą. Wydajemy dźwięk, podobny do ryku bąka. Zastanówmy się:

• Czy to będzie duży czy mały ptak? (duży)
  

  
• Co się dzieje z rękawiczką? (nadyma się od powietrza)
• Czy nasz bąk będzie miał podobną kieszeń na powietrze? (tak). Gdzie? (pod gardłem)
• Jak wygląda jego szyja/rurka? (długa, cienka, wyciągnięta prosto do góry)
• Gdzie bąk może się ukryć w naszej gablocie? (w trzcinach – jest ich dużo i rosną wszędzie).
• Żeby się skutecznie ukryć w trzcinach, w jakim musi być kolorze, żeby nie było go widać? (żółto-brązowym, z zielonymi elementami).

Faktycznie, bąk jest dużym, żółto-brązowym ptakiem z zielonymi nogami, który śpiewa (ryszy) wyciągając długą i cienką szyję wysoko do góry.

Fot. Witalis Szołtys