Im dalej w las, tym więcej drzew, ale jak je rozróżnić?

Kiedy jesienią świeci słońce, aż chce się nam iść na spacer do parku lub lasu. To oczywiście świetna okazja, żeby przyjrzeć się rosnącym tam drzewom. Odruchowo sięgamy po leżące na ziemi kasztany i żołędzie, rozpoznając przy okazji niektóre z drzew właśnie po owocach lub po charakterystycznych liściach. A czy wiedzieliście, że gatunki drzew można rozpoznać po masie innych cech, takich jak np. kształt korony albo kolor i spękanie kory?

Wiemy, że kora, czyli skóra drzew chroni ich wrażliwe wnętrze przed agresywnym światem zewnętrznym. Bez kory drzewo by uschło albo padło atakiem grzybów i pleśni. Jednak ta skóra może być dla nas wskazówką, z jakim gatunkiem mamy do czynienia. Będąc na spacerze zwróćcie uwagę, że drzewa łuszcz się w różny sposób. Istnieją gatunki, które stale się osypują (jak nie przymierzając ludzie z łupieżem), są też takie, które zachowują skórę gładką i napiętą. Co ciekawe, dotyczy to tylko dorosłych i starszych drzew, które już mają „zmarszczki” - wszystkie młode osobniki mają korę gładką  jak buzia niemowlaka.

Na całym świecie rośnie wiele tysięcy różnych gatunków drzew. Trudno byłoby zapamiętać indywidualne cechy wszystkich z nich. Ale bez kłopotów możecie się nauczyć rozróżniać najpopularniejsze gatunki rosnące w najbliższej okolicy. Na naszej ekspozycji możecie dokładnie poznać i pogłaskać pnie dziesięciu z tych, które najczęściej można spotkać w śląskich lasach, a nawet w miastach. Do tego specjalnie dla was przygotowaliśmy krótki przewodnik:

• jawor (lub też klon jawor) to drzewo mające liście trochę przypominające ludzką dłoń oraz posiadające uskrzydlone owoce, znane jako „noski”, przypominające trochę skrzydełka. Jego kora początkowo jest gładka i szara, z wiekiem jednak zaczyna się łuszczyć w dużych płatach i często zyskuje czerwonawe plamy (nie dajcie się jednak zwieść. Z powodu omszenia złuszczona kora lubi też przybierać kolor zielony).
  
  
  

 

 

• olcha czarna to drzewo szczególnie lubiące wodę i cień. Ma zaokrąglone liście i malutkie czarne szyszeczki. Poznacie ją też po ciemnej, spękanej i łuskowatej korze.  

 

 

• jesion wyniosły to wysokie drzewo z liśćmi podobnymi do listków akacji lub jarzębiny, łatwe do rozpoznania po pęczkach nasion w kształcie długich i cienkich języczków. Kora jest dość jasna z podłużnymi spękaniami, które wbrew pozorom są dość gładkie i przyjemne w dotyku. Także możecie głaskać jesiony bez obaw o swoje palce.
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
• brzoza to drzewo, które można łatwo rozpoznać po biało-czarnej korze. Jej listki są w kształcie niedużego serduszka (lub jak kto woli: trójkąta). Owoce brzozy przypominają wałeczki złożone z całej masy drobnych uskrzydlonych nasionek, które łatwo się rozpadają i ulatują na wietrze.
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
• 
  lipa drobnolistna to wysokie drzewo o dużych liściach w kształcie serca. Owoce lipy są kuliste i schowane w cienkiej łupinie, z jednym skrzydełkiem, dzięki któremu łagodnie spadają z gałęzi. Kora lipy może być ciemnoszara lub czerwona, ale zawsze jest podłużnie spękana. I to bardzo!
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  

 

• buk zwyczajny to drzewo liściaste z pięknym, gładkim pniem w szarym kolorze, z charakterystycznymi „oczami” na korze (co ciekawe, ich kora zawsze pozostaje gładka, nawet u bardzo starych drzew). Jest niezwykle lubiane przez wiewiórki i ludzi ze względu na małe, jadalne orzeszki w kłującej skorupce. Ich liście mają typowy "liściasty" kształt, lekko ząbkowany na końcach.
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
• 
  dąb szypułkowy to potężne drzewo, mogące dożyć nawet 1000 lat, szczególnie lubiane przez wiewiórki, dziki i ptaki, ze względu na pożywne żołędzie. Charakterystyczne listki u tego gatunku są zaokrąglone (odwrotnie jajowate). Jest to istotna wskazówka, która pomaga odróżnić ten rodzaj dębu od jego kuzynów, np. dębu czerwonego, którego listki nie są zaokrąglone, a raczej "postrzępione" i "zębate". Kora dębu szypułkowego jest gruba, ciemnobrązowa i z dużą ilością chropowatych spękań.
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
• 
  jodła pospolita to drzewo iglaste z dużymi, stojącymi do góry „na baczność” szyszkami, które jednak nigdy nie spadają w całości na ziemię, ponieważ jeszcze na drzewie rozpadają się na drobne kawałeczki (można powiedzieć, że eksplodują jak granat!). Jej igły są zawsze zielone, skierowane jakby "do góry". Pień  pokryty jest delikatnie spękaną, łuskowatą korą o srebrzystoszarym kolorze. 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
• modrzew europejski to drzewo iglaste, które w przeciwieństwie do innych choinek żółknie jesienią i zrzuca swoje igły na zimę, ale nawet wiosną i latem łatwo go poznać – jego igły są miękkie i rosną w niedużych kępkach. Szyszki są nieduże, zaokrąglone i rosną jakby w kępkach, po kilka obok siebie. Kora tych drzew jest bardzo spękana i mocno się łuszczy, odpadając od pnia. Ponadto jest rdzawo nakrapiana.
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
• 
  świerk pospolity to drzewo iglaste szczególnie lubiane przez ludzi przed świętami Bożego Narodzenia, mające piękne, długie szyszki w kształcie cygara (zwisające "głowami" w dół) . Jego igły są zawsze zielone i rozchodzą się z gałązki promieniście, czyli równocześnie na wszystkie strony. Kora jest cienka, czerwonobrązowa i łuskowata.
  
  
  

Znając już cechy charakterystyczne dla dziesięciu najczęściej występujących na Śląsku drzew, czy jesteście w stanie rozwiązać krzyżówkę? Hasło odkryje przed Wami nazwę jeszcze jednego drzewa, niezbyt często spotykanego, ale niezwykle ciekawego i do tego rosnącego tuż przy naszym muzeum.

Odpowiedzi: 1. modrzew  2. jesion  3. jodła  4. olcha  5. jawor  6. brzoza  7. dąb  8.buk

Hasłem w naszej krzyżówce jest MIŁORZĄB.

A czy wiecie, że miłorząb jest najstarszym, wciąż istniejącym gatunkiem drzewa? Otóż pierwsze miłorzęby rosły już trzydzieści milionów lat temu, w czasach ery mezozoicznej, czyli wtedy, kiedy na ziemi królowały dinozaury! Od tego czasu ten gatunek prawie w ogóle się nie zmienił, dlatego nazywamy go "żywą skamieliną". Dziś potomka tamtych miłorzębów możecie oglądać między innymi przy naszym muzeum, zaglądając do ogrodu otaczającego budynek od strony ul. Wojciecha Korfantego 34. Motyw liścia miłorzębu zdobi także wejście do naszego „Pałacyku”.

Miłorzęby łatwo rozpoznać po charakterystycznych listkach, które przypominają nieco wachlarzyk. Jesienią zawsze zmieniają kolor z zielonego na żółty. 

 

Zdjęcia: baza grafik google

Krzyżówka: dział edukacji MGB

Co to jest synagoga

Sławomir Pastuszka

Zanim odwiedzimy jakąkolwiek synagogę warto zapoznać się wcześniej z jej podstawową definicją. 

Po zburzeniu Drugiej Świątyni Jerozolimskiej w 70 r., synagoga stała się najważniejszą instytucją judaizmu, pełniąc przede wszystkim rolę miejsca gromadzenia się lokalnej wspólnoty żydowskiej, nauczania oraz wspólnego odprawiania modłów z udziałem przynajmniej minjanu . Z tego też powodu w języku hebrajskim funkcjonują jej trzy podstawowe nazwy: bejt kneset (dom zgromadzenia), bejt midrasz (dom nauki) i bejt tfila (dom modlitwy). Należy wyraźnie zaznaczyć, że synagoga nie jest świątynią, tak jak kościół czy meczet, choć w pewnym uproszczeniu bywa tak nazywana. Jako budynek jest miejscem profanum, a znajdujące się w niej zwoje Tory, darzone największym szacunkiem, stanowią w niej elementy sacrum. Synagoga nie jest także miejscem składania ofiar czy oddawania czci Bogu za pośrednictwem obrazów i posągów. 

Trzy powyższe hebrajskie nazwy synagogi wynikają z jej wielofunkcyjności. Bejt kneset nawiązuje do „małego sanktuarium”, którym jest Bóg wśród rozproszonych Żydów, co oznacza, że przejęła ona ze Świątyni cząstkę jej świętości, nie tylko w sferze duchowej, ale także w elementach ukształtowania. Ten typ synagogi pod względem architektonicznym to najczęściej wolnostojący budynek, o wyróżniającej się architekturze.

Choć bejt midrasz jest także miejscem zgromadzenia, modlitwy i przede wszystkim nauczania, to różnica polega głównie na możliwości wykonywania w niej czynności tzw. domowych, takich jak np. spożywanie posiłków, picie, palenie tytoniu czy spanie, gdyż w ten sposób na krócej przerywa się studiowanie Tory. Z tego powodu na jej odrzwiach zawsze zawieszana jest mezuza . Pod względem architektonicznym może być to wolnostojący budynek, jednak niewielkich rozmiarów i pod względem okazałości będący w cieniu bejt kneset. Najczęściej jest to jednak wydzielone duże pomieszczenie zaadaptowane do swoich celów w budynku mieszkalnym lub użytkowym. Bejt tfila jest generalnie synonimem dwóch poprzednich, choć z dzisiejszego punktu widzenia określa się nim najczęściej wydzielone pomieszczenie do odprawiania modłów, często utrzymywane przez osoby prywatne, stowarzyszenia czy cechy.

Termin „synagoga” wywodzi się z języka greckiego i jest odpowiednikiem jej oryginalnej, hebrajskiej nazwy. W języku polskim przyjęło się określenie „bożnica” lub „bóżnica” – czyli miejsce poświęcone Bogu. W języku niemieckim od średniowiecza popularne były nazwy „jüdische Schule” lub „Judenschul” (szkoła żydowska), z których wywodzą się nazwy synagogi w języku jidysz – „szul” (szkoła) lub „dawnszul” (dom modlitwy). W okresie kształtowania się judaizmu postępowego zaczęto stosować termin „tempel”, czyli świątynia. Spowodowane to było zmianą nastawienia przez zwolenników haskali do kwestii powrotu do Ziemi Izraela i odbudowy Świątyni Jerozolimskiej. Stąd synagoga miała stać się lokalnym odpowiednikiem zburzonej Świątyni.

Najważniejszym elementem wyposażenia synagogi jest ręcznie przepisany pergaminowy zwój Tory. Przechowywany jest w ozdobnej szafie lub wnęce zwanej aron ha-kodesz, w Europie tradycyjnie znajdującej się na osi ściany wschodniej, skierowanej w stronę Jerozolimy i Wzgórza Świątynnego.

 

Drzwi arki przysłonięte są ozdobną kotarą, zwaną parochetem, będącą symbolicznym oddzieleniem sfery sacrum od profanum. Przed aron ha-kodesz zawieszony jest ner tamid, czyli wieczne światło upamiętniające menorę i symbolizujące boską obecność. Centralnym punktem jest bima, z której odczytywane są zwoje Tory i prowadzone niektóre modlitwy. W synagogach środkowoeuropejskich pojawia się także amud, czyli pulpit dla prowadzącego modlitwy, zazwyczaj znajdujący się po prawej stronie aron ha-kodesz.

W tradycyjnych synagogach obowiązuje mechica, czyli separacja płci. W związku z tym wydziela się osobne miejsce dla kobiet, zwane po polsku babińcem lub po hebrajsku ezrat naszim. Mogą to być osobne pomieszczenia, balkony lub empory, ewentualnie wydzielone rzędy siedzeń w głównej sali modlitewnej. Powód separacji płci tłumaczy się utrzymaniem skromności i pomocą w skupieniu podczas modlitwy. Obecnie synagogi reformowane i konserwatywne zniosły zwyczaj rozdzielenia płci.

Żeby dowiedzieć się więcej o synagodze, jej funkcji i wyposażeniu zapraszamy do obejrzenia wykładu pana Sławomira Pastuszki, który został nakręcony w katowickiej synagodze, dzięki uprzejmości Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Katowicach.

Opracowano na podstawie:

Sławomir Pastuszka, Nic to innego tylko dom boży… czyli o dziejach pszczyńskich synagog, Pszczyna 2015, s. 12-13.