Muzedukacja: Co to jest synagoga

Sławomir Pastuszka

Zanim odwiedzimy jakąkolwiek synagogę warto zapoznać się wcześniej z jej podstawową definicją.

Po zburzeniu Drugiej Świątyni Jerozolimskiej w 70 r., synagoga stała się najważniejszą instytucją judaizmu, pełniąc przede wszystkim rolę miejsca gromadzenia się lokalnej wspólnoty żydowskiej, nauczania oraz wspólnego odprawiania modłów z udziałem przynajmniej minjanu . Z tego też powodu w języku hebrajskim funkcjonują jej trzy podstawowe nazwy: bejt kneset (dom zgromadzenia), bejt midrasz (dom nauki) i bejt tfila (dom modlitwy). Należy wyraźnie zaznaczyć, że synagoga nie jest świątynią, tak jak kościół czy meczet, choć w pewnym uproszczeniu bywa tak nazywana. Jako budynek jest miejscem profanum, a znajdujące się w niej zwoje Tory, darzone największym szacunkiem, stanowią w niej elementy sacrum. Synagoga nie jest także miejscem składania ofiar czy oddawania czci Bogu za pośrednictwem obrazów i posągów.

Trzy powyższe hebrajskie nazwy synagogi wynikają z jej wielofunkcyjności. Bejt kneset nawiązuje do „małego sanktuarium”, którym jest Bóg wśród rozproszonych Żydów, co oznacza, że przejęła ona ze Świątyni cząstkę jej świętości, nie tylko w sferze duchowej, ale także w elementach ukształtowania. Ten typ synagogi pod względem architektonicznym to najczęściej wolnostojący budynek, o wyróżniającej się architekturze.

Choć bejt midrasz jest także miejscem zgromadzenia, modlitwy i przede wszystkim nauczania, to różnica polega głównie na możliwości wykonywania w niej czynności tzw. domowych, takich jak np. spożywanie posiłków, picie, palenie tytoniu czy spanie, gdyż w ten sposób na krócej przerywa się studiowanie Tory. Z tego powodu na jej odrzwiach zawsze zawieszana jest mezuza . Pod względem architektonicznym może być to wolnostojący budynek, jednak niewielkich rozmiarów i pod względem okazałości będący w cieniu bejt kneset. Najczęściej jest to jednak wydzielone duże pomieszczenie zaadaptowane do swoich celów w budynku mieszkalnym lub użytkowym. Bejt tfila jest generalnie synonimem dwóch poprzednich, choć z dzisiejszego punktu widzenia określa się nim najczęściej wydzielone pomieszczenie do odprawiania modłów, często utrzymywane przez osoby prywatne, stowarzyszenia czy cechy.

Termin „synagoga” wywodzi się z języka greckiego i jest odpowiednikiem jej oryginalnej, hebrajskiej nazwy. W języku polskim przyjęło się określenie „bożnica” lub „bóżnica” – czyli miejsce poświęcone Bogu. W języku niemieckim od średniowiecza popularne były nazwy „jüdische Schule” lub „Judenschul” (szkoła żydowska), z których wywodzą się nazwy synagogi w języku jidysz – „szul” (szkoła) lub „dawnszul” (dom modlitwy). W okresie kształtowania się judaizmu postępowego zaczęto stosować termin „tempel”, czyli świątynia. Spowodowane to było zmianą nastawienia przez zwolenników haskali do kwestii powrotu do Ziemi Izraela i odbudowy Świątyni Jerozolimskiej. Stąd synagoga miała stać się lokalnym odpowiednikiem zburzonej Świątyni.

Najważniejszym elementem wyposażenia synagogi jest ręcznie przepisany pergaminowy zwój Tory. Przechowywany jest w ozdobnej szafie lub wnęce zwanej aron ha-kodesz, w Europie tradycyjnie znajdującej się na osi ściany wschodniej, skierowanej w stronę Jerozolimy i Wzgórza Świątynnego.

Drzwi arki przysłonięte są ozdobną kotarą, zwaną parochetem, będącą symbolicznym oddzieleniem sfery sacrum od profanum. Przed aron ha-kodesz zawieszony jest ner tamid, czyli wieczne światło upamiętniające menorę i symbolizujące boską obecność. Centralnym punktem jest bima, z której odczytywane są zwoje Tory i prowadzone niektóre modlitwy. W synagogach środkowoeuropejskich pojawia się także amud, czyli pulpit dla prowadzącego modlitwy, zazwyczaj znajdujący się po prawej stronie aron ha-kodesz.

W tradycyjnych synagogach obowiązuje mechica, czyli separacja płci. W związku z tym wydziela się osobne miejsce dla kobiet, zwane po polsku babińcem lub po hebrajsku ezrat naszim. Mogą to być osobne pomieszczenia, balkony lub empory, ewentualnie wydzielone rzędy siedzeń w głównej sali modlitewnej. Powód separacji płci tłumaczy się utrzymaniem skromności i pomocą w skupieniu podczas modlitwy. Obecnie synagogi reformowane i konserwatywne zniosły zwyczaj rozdzielenia płci.

Żeby dowiedzieć się więcej o synagodze, jej funkcji i wyposażeniu zapraszamy do obejrzenia wykładu pana Sławomira Pastuszki, który został nakręcony w katowickiej synagodze, dzięki uprzejmości Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Katowicach.