Oto jest Wielkanoc!

Otóż to! Cóż prostszego! Każdy z nas przecież wie, co robi się podczas świątecznych dni – kultywujemy tradycje stare jak świat. Co roku te same obrzędy i zwyczaje – czy to wąsko potraktowane – nasze rodzinne, wewnętrzne tradycje, czy szerzej – te wynikające z nakazów religijnych czy kultury regionu. Kultura i składające się na nią tradycję ulegają jednak przemianom, a te związane są najczęściej ze zmieniającymi się warunkami życia czy sposobami myślenia. W warunkach ludowych, czas przypadający na Święta Wielkanocne związany były z całym szeregiem wierzeń i zwyczajów, często wywodzących się jeszcze z pogańskich wierzeń, które kościół musiał zaadaptować nie mogąc z nimi skutecznie walczyć. Wciąż pozostajemy więc w kręgu zabiegów związanych z odradzaniem się przyrody i działaniem na rzecz tego odrodzenia oraz obfitego rodzenia w przyszłości. Jak więc to świętowanie wyglądało?

Po zakończonym, bardzo długim okresie postu,  przygotowań, oczyszczania domostwa i okolicy, nadchodziła wreszcie Niedziela Wielkanocna, która była dniem odpoczynku, uroczystego świętowania oraz obfitego spożywania. Ten pierwszy ze świątecznych dni był bardzo poważny. Ludność wiejska pozostawała w swoich domach, w ścisłym gronie rodzinnym – nikogo się nie odwiedzało, ani nie zapraszało. Dziś jesteśmy przyzwyczajeni do świątecznej „zadyszki”, kiedy to w dwa dni musimy odwiedzić szereg ciotek, babek, chrzestnych i pociotków u każdego konsumując „chociaż babeczki kawałeczek”, możemy zatem docenić mądrość ludową, która nakazywała siedzieć we własnym domu. Wynikało to często też z faktu, że w wiejskich gospodarstwach mieszkały wielopokoleniowe rodziny z pokaźnymi gromadkami dzieci, co zapewniało całkiem liczne towarzystwo do świętowania i nie pozostawiało zbyt wielu punktów na mapie ewentualnych odwiedzin.

Ciekawym wierzeniem pojawiającym się w niektórych regionach, było przekonanie o tym, że w Niedzielę Wielkanocną na tarczy wschodzącego słońca ujrzeć można zmartwychwstającego Zbawiciela – dlatego też wstawano wcześnie, żeby jeszcze przed udaniem się do kościoła, na pobliskich wzgórzach obserwować wschodzące słońce. Można dopatrzyć się w tym pozostałości kultu solarnego. Najważniejszym momentem  była oczywiście poranna rezurekcja (chociaż w niektórych miejscowościach odbywała się ona w sobotni wieczór – wtedy po powrocie, już w sobotę spożywano uroczystą kolację), po której, w wyścigu furmanek z kościoła do domu, można było „załatwić” sobie ukończenie żniw w najkrótszym czasie. Nie od razu jednak rozpoczynano wielkanocne śniadanie. Gdzieniegdzie, głównie na Opolszczyźnie, ale też między innymi w mieście Bytom, znany był zwyczaj dzielenia się jajkiem, które posiadało wiele magicznych właściwości. Miał on na celu zapewnienie zdrowia i ochrony przed złem wszystkim biorącym w nim udział, a formuła „Jakbyś się straciół, to se ino przypomnij z kim żeś to we Wielkanoc jajkiem się dzielił” miała na celu zachowanie bliskości i spoistości rodziny. Zjadano także nieco chrzanu na pamiątkę męki Chrystusa. Dopiero teraz można było zasiąść do uroczystego śniadania.  Na stole znajdowały się  jajka, chleb, sól, wędzonka, wędliny oraz ciasta – strucle i babki. Typowo wielkanocną potrawą (chociaż głównie w okolicach Cieszyna), były tzw. szołdry (murzyny), czyli kiełbasa zapiekana w białym cieście. Każdy z domowników dostawał swoją szołdrę, którą napoczynano. Z wyjątkiem  sytuacji, w której, dziewczyna zolyciła z jakimś chłopakiem, wtedy czekała do śmiergustu, żeby to ukochany napoczął jej szołdra.

Tak, jak zaznaczaliśmy w poprzednim artykule, dawniej wszystkie potrawy spożywanie podczas wielkanocnego śniadania musiały być poświęcone. A ze spożywaniem święconego związane są oczywiście ścisłe restrykcje. Należało spożyć wszystko – co do okruszynki, gdyż święcone w żadnym wypadku nie może się „poniewierać”, czyli nie można go wyrzucić. Skorupki święconych jaj, musiały zatem zostać zakopane  w ogródku – także po to, żeby wszystko lepiej rosło lub dawano je kurom „aby dobrze niosły”. Również innym zwierzętom do paszy dodawano resztki śniadania lub ciasta.

Po południu dzieci wybierały się na tzw. szukanie zajączka, a dokładniej gniazd zajączka. Zwyczaj ten,  był prawdopodobnie pochodzenia niemieckiego. Rodzice wcześniej ukrywali  w ogródku, na łące lub w pobliskim lesie gniazdka, które zawierały malowane jajka i łakocie, zadaniem dzieci było jedynie odnaleźć te „słodkie pakieciki”. Zwyczaj przynoszenia słodyczy przez zajączka jest bardzo popularny do dzisiaj, z przyczyn obiektywnych jednak, życie w mieście nie sprzyja ukrywaniu tych słodkich koszyczków na podwórkach wśród blokowisk.

Poniedziałek Wielkanocny, czyli czas wyjść do ludzi!

Poniedziałek był dniem o zdecydowanie odmiennym charakterze. Praktykowano cały szereg zabaw i zwyczajów, które były okazją do spotkań towarzyskich, wesołej zabawy, a nawet zupełnie oficjalnych zolyt!
Młodzi chłopcy i dorośli mężczyźni  spotykali się w tym dniu na jakimś pochyłym terenie, żeby kulać jajca z górki. Jak sama nazwa wskazuje, zabawa polegała na staczaniu kroszonek z górki (w przypadku braku górki używano deski), tak żeby trafić do wgłębienia w ziemi, tzw. ducki. Właściciel jajka, które trafiło do ducki zgarniał wszystkie jajka, które potoczyły się  w innym kierunku. Podobnie, jeśli ustalano wyścigową wersję zabawy, w której jajka „puszczano” jednocześnie i wygrywało to, które pierwsze „dokulało” się do mety.

Inną zabawą z użyciem wielkanocnych malowanych jajek, była gra na wybitki, polegająca zderzaniu  kroszonek. Uczestnicy stawali naprzeciwko siebie, a każdy z nich trzymał w dłoni własną kroszonkę, na dany sygnał uderzali nimi o siebie, w wyniku czego jedna kończyła tę konkurencję z popękaną skorupką. Wygrywała oczywiście ta (a właściwie ten – właściciel), która z tego zderzenia wyszła bez szwanku. Nie była to jednak gra powszechnie znana na Śląsku, prawdopodobnie została „sprowadzona” na Śląsk przez repatriantów i osadników z Polski.

Poważniejszym zwyczajem, o zdecydowanie agrarnym charakterze było objeżdżanie pól na koniach przez gospodarzy. Zwyczaj ten przybierał różne formy w zależności od wsi. Owe „procesje konne” miały na celu, przede wszystkim, zapewnienie dobrego urodzaju. Uczestnicy procesji kierowali się po zakończonym objeździe kierowali się do kościoła, gdzie byli przyjmowani przez proboszcza, który udzielał im błogosławieństwa. Była to też okazja do poznania granic wsi i poszczególnych pól. Wtedy to gospodarze dwóch sąsiadujących wsi objeżdżali włości – każdy ze swą procesją, a na granicy spotykali się i wymieniali krzyże oraz chorągwie kościelne. Zdarzało się, że po zakończeniu pochodu odbywały się wyścigi konne pomiędzy uczestnikami. W niektórych wsiach pochód rozpoczynał się od błogosławieństwa w kościele, po czym objechawszy pola, wracano do kościoła na nabożeństwo.

Najbardziej znaną wielkanocną zabawą jest  zdecydowanie Śmigus-Dyngus, inaczej zwany także Śmiergustem,  który czynił z Wielkanocnego Poniedziałku „najmokrzejszy i najradośniejszy dzień w całym roku”. Zwyczajowo oblewano w ten dzień wodą kobiety, a przede wszystkim niezamężne dziewczęta. Badacze dopatrują się początków tego obrzędu jeszcze w czasach pogańskich, kiedy był elementem dawnego święta agrarnego – obrzędowe polewanie, rozpryskiwanie wody ma zdecydowanie związki z działaniem wegetacyjnym pobudzającym przyrodę, nie mówiąc już o tym, że woda polewa się kobiety, czyli siły rodzące.

Charakter i przebieg tego obrzędu na śląskich wsiach najlepiej tłumaczy jego nazwa: śmigus czyli uderzanie gałązką wierzbową i oblewanie wodą oraz dyngować to znaczy: otrzymywać wykup. I dokładnie z tych dwóch elementów składał się ten zwyczaj: mężczyźni polewali dziouchy wodą, a następnie suszyli  je czyli chłostali wierzbowymi lub brzozowymi gałązkami splecionymi w tzw. karwacze czy baciki. Polewający (śmierguśnicy) obdarowywani byli przede wszystkim kroszonkami, był to wręcz obowiązek, a chłopak, który nie dostał kroszonki za polewanie, miał prawo czuć się śmiertelnie obrażony. Czasami zapraszano ich do izby na wódkę i kołocza, a wtedy chłopcy oddawali swoje rózgi wybranym dziewczętom (okolice Cieszyna, Beskid Śląski). Wizyta śmierguśników, była właśnie tym momentem, kiedy zolytnicy dostawali od swoich dziewcząt murzyny do napoczęcia. Była to też wyśmienita okazja do rozpoczęcia zolyt, przez okazanie wybranej dziewczynie sympatii w postaci przesadnego oblania wodą. Można też powiedzieć, że stanowił swego rodzaju ocenę moralną ludzi, gdyż pominięcie jakiegoś domu przez dynguśników, było jasnym sygnałem , że jego mieszkańcy z jakiegoś powodu nie są uznawani czy szanowani przez wiejską społeczność. W wielu miejscach na Śląsku przypisywano śmiergustowym zabawom również głębsze, magiczne znaczenie i  traktowano jak zabieg gwarantujący szczęście i zdrowie: każda dziewczyna, która została polana wodą i wysuszona karwaczem miała  nie tylko cieszyć się dobrym zdrowiem, ale także w ciągu roku wyjść za mąż. Tu należy jednak wspomnieć, że ta wiara często owocowała z wręcz odwrotnym skutkiem, ponieważ znane są przypadki ciężkich chorób a nawet zgonów, dziewcząt, które zbyt obficie oblane zostały zimną wodą w marcowy lub kwietniowy poranek. Z tego też powodu, zwyczaj z czasem łagodniał, a nawet przybierał formę symbolicznego polania dziewczyny perfumami – która to forma częściej występowała w miastach.

Z dyngusem ściśle wiąże się także staropolski zwyczaj chodzenia z kokotkiem (zwanym też kurem dyngusowym), dobrze znany również na Górnym Śląsku. Polegał on na obwożeniu od domu do domu, koguta umieszczonego na wózeczku – najczęściej wykonany był on z drewna i oblepiony pierzem. Na wózeczku, na obrotowej tarczy często umieszczone były także figurki przedstawiające tancerzy i tańczące pary. W niektórych wsiach jednak kokotka, noszono na rękach.  Śpiewano przy tym pieśni dyngusowe lub nawiązujące do męki Chrystusa.

Chodzenie od zagrody do zagrody wiązało się oczywiście ze zbieraniem datków w postaci kroszonek lub drobnych sum pieniężnych. Pierwotnym sensem tego zwyczaju było, jak w wielu innych przypadkach, przywoływanie i witanie wiosny. Nikt już jednak nie pamięta tego sensu, a i sam zwyczaj odchodzi w zapomnienie. Wegetacyjny charakter obrzędowości wiosennej przestał mieć takie znaczenie, przyszłe urodzaje (być może niesłuszne), nie zaprzątają już naszych głów – a ci, którym zaprzątają ograniczyli się do racjonalnych metod wpływania człowieka na przyrodę. Niektóre z tych obrzędów trwają jedynie dlatego, że zostały wchłonięte przez obrzędowość kościelną – w formie zmodyfikowanej, skromniejszej i najczęściej pustej. Czasami warto jednak wiedzieć, dlaczego w ramach tradycji, „od zawsze” robimy to, co robimy.